Evaluatieadvies Kiesraad: noodzaak tot investering in het verkiezingsproces
Investeringen in het verkiezingsproces zijn noodzakelijk. Een nieuw kabinet zal daaraan prioriteit moeten geven. Dit stelt de Kiesraad in een evaluatieadvies over de Tweede Kamerverkiezing van 17 maart. Het is van belang dat het vertrouwen in het verkiezingsproces ook in de toekomst wordt gewaarborgd. Daarom zijn aanpassingen nodig: verbetering van het hele proces van kandidaatstelling tot de vaststelling van de uitslag, grotere transparantie, en meer mogelijkheden om eventuele fouten in het telproces te onderzoeken en te herstellen. Samen met andere betrokkenen bij de organisatie van het verkiezingsproces (BZK, VNG, NVVB) moet hier sterk op worden ingezet, met een gerichte verkiezingsagenda voor de komende jaren.
In het advies constateert de Kiesraad dat de Tweede Kamerverkiezing van maart mede dankzij de grote inzet van alle betrokkenen over het algemeen goed is verlopen. De Kiesraad constateert wel dat de uitvoerbaarheid van het proces onder druk is komen te staan. Daarbij doet de Kiesraad concrete aanbevelingen ter verbetering van het verkiezingsproces. Die betreffen met name verbetering van de kandidaatstellingsprocedure, een nieuw handzamer stembiljet, het elektronisch tellen van stembiljetten, mogelijkheden tot herstel van eventuele fouten, en aanscherping van de volmachtregeling.
Briefstemmen en vervroegd stemmen
De Kiesraad is gezien de risico’s geen voorstander van briefstemmen, in de vorm waarin dat bij de afgelopen Tweede Kamerverkiezing gebeurde. Als briefstemmen vanwege COVID-19 opnieuw (tijdelijk) moet worden ingezet bij de herindelingsverkiezingen in het najaar en de gemeenteraadsverkiezingen in maart 2022, geeft de Kiesraad de voorkeur aan het invoeren van briefstemmen (alleen) op aanvraag, ook voor kiezers jonger dan 70 jaar. Als dit in de tijd niet uitvoerbaar wordt geacht dan adviseert de Kiesraad van briefstemmen als tijdelijke maatregel af te zien. Aan vervroegd stemmen kleven volgens de Kiesraad minder nadelen. Wel wordt geadviseerd om te wachten met de telling van de stembiljetten van de dagen van vervroegd stemmen tot het moment dat alle stembussen sluiten.
Nieuw stembiljet
De Kiesraad pleit ervoor om spoedig te gaan experimenteren met een ander, kleiner model stembiljet. Maar liefst 41 groeperingen leverden voor de verkiezing een kandidatenlijst in, waarvan er 37 geldig werden verklaard. Er was daarom wederom een groot stembiljet nodig, van 100 bij 70 cm. Voor drukkers is daarmee de maximale grootte van het stembiljet zo goed als bereikt. Bovendien zorgen de grote stembiljetten voor moeilijkheden bij het uitbrengen van de stem, het tellen ervan, en raken de stembussen sneller vol.
Verbetering kandidaatstelling
Het zou goed zijn, stelt de Kiesraad, als kiezers ondersteuningsverklaringen voor nieuwe partijen digitaal kunnen afleggen (bijvoorbeeld via DigiD), en niet meer op papier. Dit is gemakkelijker voor deze kiezers, voor de partijen die ondersteuningsverklaringen verzamelen, en voor het centraal stembureau dat de verklaringen moet innemen en controleren. Ook verdient het overweging in navolging van het advies van de staatscommissie parlementair stelsel (commissie Remkes) om de waarborgsom te verhogen, evenals het aantal ondersteuningsverklaringen dat partijen bij de kandidaatstelling moeten inleveren. Dit met het oog op het voorkomen van ‘lichtvaardige kandidaatstelling’.
Kwaliteit en transparantie vaststelling uitslag
Het is van belang dat kiezers vertrouwen hebben in het tellen van de stemmen en de vaststelling van de uitslag. Aandacht voor de kwaliteit van het telproces blijft daarom geboden, o.a. door instructie van stembureauleden en beter toezicht. Eventuele telfouten moeten opgespoord en gecorrigeerd kunnen worden. Een nieuw wetsvoorstel dat bij het parlement is ingediend, maakt dat mogelijk. Het is verder zaak dat alle gemeenten de uitslagen en processen-verbaal tijdig op hun website publiceren, zodat geïnteresseerden in staat zijn de uitslagen te controleren. Nu hadden niet alle gemeenten dat gedaan. De Kiesraad ziet bovendien graag dat er stappen worden gezet om elektronisch te gaan tellen, met een nieuw stembiljet.
Transitie Kiesraad
Geadviseerd wordt vaart te maken met het versterken van bevoegdheden en verantwoordelijkheden van de Kiesraad, ook voor de inzet van de ondersteunende verkiezingssoftware. Alleen dan kan de Kiesraad goed sturen op de kwaliteit van de uitslagvaststelling in de verkiezingsketen. Wetsvoorstellen hiertoe zijn in voorbereiding.
Overige aanbevelingen
In het evaluatieadvies geeft de Kiesraad nog over diverse andere onderwerpen suggesties ter verbetering. Die betreffen deels maatregelen in het kader van de tijdelijk COVID-19-wetgeving, zoals afstands- en hygiënemaatregelen in het stemlokaal, en de gezondheidscheck die kiezers voorafgaand aan de stemming voor zichzelf moesten beantwoorden. De Kiesraad doet ook aanbevelingen die los staan van de tijdelijke maatregelen. Die betreffen o.a. hulp in het stemhokje, toegankelijkheid van het stemmen, en digitale overdracht van uitslagen.